कृषि बीमा सम्बन्धि किसानले जान्नु पर्ने सम्पूर्ण जानकारी!!!

 पृष्ठभूमि:

नेपाल सरकारले हरेक पञ्चबर्षिय योजना, त्रि–बर्षिय आवधिक योजना र राष्ट्रिय नितिहरुमा कृषि क्षेत्रको उत्पादन र उत्पादकत्व बृद्धि गर्ने, उत्पादनलाई प्रतिस्पर्धी र व्यवसायिक वनाउने, कृषि जैविक विविधताको संरक्षण, सम्बद्र्धन एवम् सदुपयोग गरी आर्थिक उन्नति हासिल गर्ने उद्देश्य प्राथमिकताका साथ राखेको छ ।

कृषि पेशा सम्मानजनक हुन नसक्नु, युवा मैत्री आधुनिक कृषि प्रविधिको अभाव, आवश्यक कृषि र गैर–कृषि पूर्वाधारहरुको विकास नहुनु एवम् अन्य पेशा भन्दा कृषि पेशा जोखिम पूर्ण हुनुका कारणले लगानी आसातीत रुपमा भएको पाइदैन । सो सन्र्दभमा कृषि बीमाको भूमिका उल्लेख्य छ ।

कृषि बीमा ?

कृषि बीमा निर्जिवन बीमा व्यवसाय हो र यो बीमित  (बीमा गर्ने किसान) र बीमक (बीमा कम्पनी) वीच गरिएको करार हो । यसमा बीमकले बीमितको हानी नोक्सानी भएमा पूर्व निर्धारत शर्त (बीमा लेख) अनुसार निश्चित रकम तोकिएको समय भित्र क्षति–पूर्ती दिने कबुल गरेको हुन्छ ।

कृषि बीमा खेती गरिएका खाद्यान्न, तरकारी, फलफूल, नगदेवाली, औद्योगिकवाली, मत्स्य पालन, मौरी पालन, रेशम खेती, च्याउ खेती लगायत बिभिन्न प्रकारका बालीहरु र घरपालुवा पशु तथा पन्छीहरुको जोखिम रक्षावरणको लागि गरिन्छ । अर्को शव्दमा कृिषमा हुने बिभिन्न जोखिमहरुलाई एक पक्षबाट अर्को पक्षमा हस्तान्तरण गर्ने एउटा प्रक्रिया हो ।

कृषि वालीको बीमा बाली÷बस्तु अनुसार दुई तरिकाले गरिन्छ । प्रथम, वाली उत्पादन लागतको आधारमा र दोस्रो,  वालीको समानुपातिक उत्पादनको आधारमा ।  यसको सिमाङ्क कृषि विकास मन्त्रालयले स्थान बिशेषको लागत वा उत्पादनका आधारमा वा सम्बन्धित जिल्ला कृषि विकास कार्यालयले झिकेको तथ्याङ्कको आधारमा हुनेछ ।

कृषि बीमा सेवा प्राप्त गर्नको लागि न्यूनतम क्षेत्रफल तराईको हकमा १ कठ्ठा, पहाडमा ०.५ रोपनी त्यसैगरि माछा पालनको लागि न्यूनतम २०० वर्ग मीटरको पोखरी र कम्तीमा ३ फिट गहिरार्इे (तराई र पहाड दुवै), ट्राउट माछाको हकमा प्रविधिकको सिफारिस अनुसारको संरचना, पशुमा कम्तिमा एउटा र पंछीमा पाँच वटा अनिवार्य हुनुपर्दछ ।

सुरक्षण हुने बालीको क्षेत्रफल र लागत:

बालीको लागतः– बालीको बीमा गर्दा बाली लगाउँदादेखि बाली पाक्दासम्म लाग्ने लागत मूल्य कृषि विकास मन्त्रालय मार्फत उपलब्ध गराएको आधारभूत लागत विवरण वमोजिम हुनेछ ।

न्यूनतम क्षेत्रफलः– प्रत्येक कृषकले सुरक्षण गर्न पाउने बालीको न्यूनतम क्षेत्रफल पहाडमा आठ आना (आधा रोपनी) र तराईमा एक कठ्ठा हुनु पर्नेछ । सो भन्दा कम क्षेत्रफलमा लगाईएको बालीका लागि बीमालेख जारी गरिने छैन ।

सुरक्षण हुने पशुपन्छी धनको अधिकतम बीमाङ्कको सिमा र उमेर :

अधिकतम बीमाङ्कः– बैंक वा वित्तीय संस्थाबाट ऋण लिई खरीद गरेको, आफ्नै गोठमा हुर्केको वा आफ्नै लगानीबाट खरीद गरेको पशुपन्छीधनहरुको स्थानिय मूल्यको आधारमा बीमाङ्क रकम देहाय बमोजिम हुनेछ ः

क) गाईभैंसी

गाई                          उन्नत                स्थानीय

बाच्छी (१ वर्षसम्मको)    रु.३०,०००   रु.१०,०००

बाच्छी (१ वर्षदेखि माथिको)    रु.७५,०००    रु.२५,०००÷–

दुधालु       रु.१,५०,०००    रु.५०,०००

वा सोको वास्तविक मूल्य जून कम हुन्छ सो सम्म ।

भैंसी        उन्नत       स्थानीय

पाडी (१८ महिनासम्मको)   रु.३०,०००     रु.१५,०००

पाडी (१८ महिना माथिको)   रु.६०,०००   रु.३०,०००

दुधालु           रु.१,२५,०००        रु.७०,०००

वा सोको वास्तविक मूल्य जून कम हुन्छ सो सम्म ।

ख) प्रजननको लागि पालिएको प्रति राँगो तथा साँढेको बढीमा रु.७०,०००।– (सत्तरी हजार) वा सोको वास्तविक मूल्य जून कम हुन्छ सो सम्म।

ग) ढुवानी वा जोत्नको लागि प्रति गोरु वा राँगोको रु ४०.,०००।– (चालिस हजार) वा सोको वास्तविक मूल्य जून कम हुन्छ सो सम्म ।

घ) नाक÷चौरी

बाच्छी   रु.१२,०००

कोरेली   रु.२५,०००

दुधालु   रु.५०,०००

वयस्क याक रु.८०,००० वा सोको वास्तविक मूल्य जून कम हुन्छ सो सम्म ।

ङ) मासुको लागि पालिएका भेडा बाख्रा तथा बंगुरको आदिका पाठाहरुको उमेर अनुसार स्थानीय बजार मूल्य वा बढीमा रु.८,०००।– (आठ हजार) हुनेछ ।

च) पाठा पाठी उत्पादनका लागि पालिने माउको मूल्य बढीमा देहाय बमोजिम हुनेछ :

>> बाख्रा र भेडा रु.१०,०००।–

>> बंगुर रु.१०,०००।–

छ) मासु, चल्ला तथा अण्डाको लागि पालिने हाँस वा कुखुराको मूल्य देहाय बमोजिम हुनेछ :

ब्रोइलर (आठ हप्ताको)(मासु उत्पादन गर्ने) रु.४००÷–

लेयर्स (अण्डा पार्ने)    रु.७००।–

ह्याचरी (चल्ला पार्ने)     रु.१,२००।–

हाँस (अण्डा पार्ने)    रु.७००।–

हाँस (मासु उत्पादन गर्ने)    रु.६००।–

उमेर : पशुधनको बीमायोग्य उमेर (न्यूनतम र अधिकतम) देहाय बमोजिम हुनेछ ः–

>> स्थानीय तथा उन्नत जातको गाई २ बर्ष (अथवा पहिलो वेत भएको) देखि १० वर्षसम्म

>> भैसी ३ बर्ष (अथवा पहिलो वेत भएको) देखि १२ वर्षसम्म

>> स्थानीय तथा उन्नत नश्लको बाच्छी–कोरेली वा पाडीको ६ महिनादेखि २ वर्षसम्म

>> प्रजननको लागि उन्नत नश्लको साँढे वा राँगाको ३ वर्षदेखि ७ वर्षसम्म

>> ढुवानी वा जोत्नको लागि गोरु वा राँगा ३ वर्षदेखि १२ वर्षसम्म

>> भेडा, बाख्रा र बंगुर ३ महिनादेखि बिक्रीका लागि तयार हुन्जेलसम्म ।

माछा पालनको लागि न्यूनतम २०० वर्ग मिटरको पोखरी र कम्तिमा तीन (३) फिट पानीको गहिराई भएको पोखरी हुनु पर्दछ तर ट्राउट माछाको हकमा प्राविधिकको सिफारिस अनुसारको संरचना भएको हुनु पर्नेछ ।

बाली तथा पशुपन्छीको बीमाङ्कको हकमा प्रत्येक बर्ष तथ्याङ्क हेरी आवश्यक पुनरावलोकन गर्न सकिनेछ तथा निर्देशनमा समावेश नभएका बाली, पशुपन्छी तथा अन्यको बीमाङ्कको हकमा सम्बन्धित मन्त्रालय मार्फत उपलब्ध भएको तथ्याङ्कलाई आधार मानी निर्धारण गर्न सकिनेछ ।

>> पशुपन्छीको मूल्य, जात र पालिने क्षेत्र अनुसार फरक फरक हुन सक्नेछ ।

>> पशुपन्छीको मूल्याङ्कन गर्दा प्रस्तावित पशुपन्छीको उमेर, स्वास्थ्य स्थिति र उत्पादकत्वको आधारमा गर्नु पर्नेछ।

>> तर यसरी निर्धारण गरिने मूल्य स्थानीय बजारमा चलेको मूल्य भन्दा बढी हुने छैन ।

>> बीमा गरिएको बाली तथा पशुपन्छीको बीमा अवधिभित्र क्षति भएमा क्षतिको मूल्याङ्कन सम्वन्धित बिशेषज्ञ÷प्राविधिकबाट गराउनु पर्नेछ।

प्रीमियम रकम कति तिर्नुपर्छ ?

किसानले कूल वाली÷बस्तु बीमाङ्ख रकमको ५% (माछाको हकमा २% मात्र) प्रीमियम बीमा कम्पनीलाई बुझाउनु पर्दछ । नेपाल सरकारले सो प्रीमियम रकममा ७५% अनुदान दिन्छ । यसरी किसानले कूल असी हजारको बाली÷ बस्तुमा बीमा गराउँदा रु. चार हजार प्रीमियम शुल्क मध्ये एघार सय तीस रुपया मात्र (१३% कर सहित) तिरे पुग्छ । र बीमा लेखले रक्षावरण गरेको कारणले क्षति भएमा क्षतिको किसानले क्षतिपूर्ति पाउने व्यवस्था छ ।

बीमाले क्षतिपूर्ति दिने अवस्था:

बीमालेखले रक्षावरण गरेको जोखिमबाट बीमितको क्षति भएमा, जस्तै ः आगलागी, चट्याङ, भूकम्प, बाढी÷डुवान ÷खडेरी, पहिरो÷भूस्खलन, आँधिबेहरी, असिना, हिऊँ वा तुसारो, आकस्मिक÷दुर्घटनाजन्य बाह्य कारणहरु, किरा तथा रोगबाट हुने हानि–नोक्सानी। माछाको हकमा वीषको कारणले पोखरीमा माछा मरेमा पनि ।

बीमाले क्षतिपूर्ति नदिने अवस्था:

क्षतिपूर्ति नपाइने अवस्थाहरुमा कृषि बीमा गराएको सम्बन्धित धनी वा निजको एकाघर परिवारका सदस्यको लापरवाहीको कारणले वा जानाजान मनोरञ्जनको उद्देश्यबाट वा रिसइवीपूर्ण व्यवहारको कारणबाट क्षति भएमा, सरकारी निकाय वा अन्य मान्यता प्राप्त कानुनी निकायको आदेशमा कृषि बाली÷बस्तु लाई नष्ट गर्नुपर्ने भएमा, कृषि बाली÷बस्तु चोरी भएमा, बीमितले आप्mनो जग्गा बिक्री वा स्वामित्व हस्तान्तरण गरेको अवस्थामा तर कानुन वमोजिम जग्गाको स्वामित्व स्वत ः परिवर्तन हुने अवस्थामा यो प्रावधान लागू हुने छैन, युद्घ, अतिक्रमण, विदेशी सैन्य कारवाही (युद्ध घोषणा भएको होस् वा नहोस्), गृहयुद्ध, राजद्रोह, क्रान्ति, सत्ता विप्लव, सैनिक विद्रोहको कारणबाट बीमितको कृषि बाली÷बस्तुक्षति  भएमा, कृषि बाली÷बस्तुको सम्बन्धित धनीले प्रस्ताव फाराममा विवरण दिँदा झुट्टा विवरण दिएमा वा जोखिम मूल्याङकन गर्नका लागि आवश्यक पर्ने वास्तविकता लुकाई झुट्टा कुरा उल्लेख गरेमा बीमक दाबीप्रति उत्तरदायी हुने छैन, माहामारी जन्य रोग कीराको प्रकोपबाट कृषि बाली÷बस्तुको क्षति भएमा । सो क्षतिपूर्तिको दायित्व सरकारको हुन्छ ।

शर्तहरु:

१) बाली÷बस्तुमा कुनै रोग÷किरा वा दुवै लागेमा बीमितले तत्काल आप्mनै खर्चमा उचित रेखदेख गराउनु पर्नेछ।

२) बीमकले चाहेको जुनसुकै समयमा सम्बन्धित कृषिजन्य बाली÷ बस्तुको परीक्षण गर्न आउने बीमक वा तोकिएको संस्थाका आधिकारिक प्रतिनिधिलाई बालीको धनीले परीक्षण गर्न दिनु पर्नेछ ।

३) बीमितको क्षति÷हानी–नोक्सानी भएमा सोको ३ दिनभित्र लिखित जानकारी स्वयम् वा सदस्य संस्था मार्पmत बीमकलाई दिनु पर्नेछ । त्यस्तो जानकारी प्राप्त भएको ४८ घण्टाभित्र बीमक वा तोकिएको संस्था वा प्रतिनिधिले क्षति÷हानी–नोक्सानीको निरीक्षण गर्न सक्ने हुनाले सो अवधिसम्म बाली÷बस्तुको धनीले क्षति÷हानी–नोक्सानीको स्थानलाई यथा अवस्थामा राख्नु पर्नेछ । तर क्षति न्यूनीकरण गर्न चालिएको कदमलाई यस प्रावधानले कुनै बाधा पु¥याउने छैन ।

४) बीमितले (धनील)े लिखित सूचना दिई कुनै पनि समयमा यो बीमालेख रद्द गर्न सक्नेछ । यस्तो अवस्थामा बीमालेख कायम रहेको अवधिकोे छोटो अवधिको बीमाशुल्क रकम कट्टा गरी बाँकी बीमाशुल्क रकम बीमकले फिर्ता गर्नेछ ।

 ५)बीमकले ७ दिने लिखित सूचना दिई कुनै पनि समय यो बीमालेख रद्द गर्न सक्नेछ । यस्तो अवस्थामा पनि बीमकले बीमालेख रद्द भएको मितिले बाँकी अवधिको समानुपातिक दरको बीमाशुल्क बीमितलाई फिर्ता गर्नेछ ।

६) बीमालेख अन्तर्गत बीमितले बाली÷ बस्तुकोे क्षति भएको कारणबाट हुने अन्य वा थप खर्च वा हानी–नोक्सानीको दावी गर्न पाइने छैन । जस्तै ः बीमितको गाई म¥यो भने नष्ट गर्दाको थप खर्च दावी गर्न नपाइने ।

७) बीमालेखको अनुसूचीमा बीमा अवधि समाप्त हुने भनी उल्लिखित भएको मितिमा स्थानीय समय अनुसार रातको बा¥ह (१२) बजे पछि यस बीमालेखको अवधि समाप्त हुनेछ ।

दाबी सम्बन्धी प्रक्रिया:

बीमालेखले रक्षावरण गरेको जोखिमहरुका कारणबाट बीमितको कृषि जन्य बाली÷बस्तसकोे हानी भएमा सोको १५ दिन (कृषि बालीको हदमा) र ३ दिन (पशु र पंक्षिको हदमा) भित्र वा सो अवधिभित्र संभव नभएमा सोको कारणसहित संभव हुनासाथ बैङ्क वा सदस्य संस्था मार्पmत देहायका कागजातहरु बीमक समक्ष पेस गर्नु  पर्नेछ ः सक्कल बीमालेख, पूर्ण रूपले भरिएको दाबी फाराम, सम्बन्धित प्राविधिकको प्रतिवेदन र सम्बन्धित गा.वि.स÷न. पा.÷वडा को नजिकका कम्तिमा दुई जना साँधरियाको सर्जमिन मुचुल्का ।

बिवाद उत्पन्न भएमा के गर्ने ?

१) बिमित र बिमक बीच कहिले काँही क्षतिको कारण एवं परिमाणबारे विवाद उत्पन्न हुन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा उत्पन्न भएमा बीमा नियमावली, २०४९ को नियम ३३ वमोजिम बीमा समितिमा उजुरी गर्न सकिनेछ ।

२) बीमा समिति एक नियमनकारी, अर्धन्यायिक निकाय पनि हो र यसलाई जिल्ला अदालत सरह न्यायिक निरुपणको अधिकार रहेको छ ।

३) यदि बीमा समितिले गरेको निर्णय चित्त नबुझेमा सम्बन्धित पक्षहरु पुनरावेदन अदालत र सर्वोच्च अदालतमा जान सक्दछन् ।

४) मुद्दा फसैलाको अतिरिक्त विवाद गर्नेे पक्षहरु बीच बीमा समितिले मध्यस्थता गरेर पनि समस्या समाधान गर्न सक्दछ ।

क्षतिपूर्ति कति पाउने ?

१) बालीको हकमा बीमा लेखले रक्षावरण गरेको कारणले पूर्ण क्षति भएमा बीमितले क्षतिको ९०% रकम पाउछ ।

२) पशुको हकमा पूर्ण क्षति भएमा ९०% र अर्ध क्षति (थुनेलो र बाँझोपन) भएमा ५०% क्षतिपूर्ति पाउने व्यवस्था छ ।

३) माछाको हकमा जुन अवस्थामा क्षति हुन्छ त्यही अवस्थाको उत्पादनको आधारमा ९०% क्षतिपूर्ति ।

निष्कर्ष::

कृषि पेशाबाट किसानले भोगिरहेको जोखिम कम गर्ने र किसानले ढुक्क भएर खेती गर्ने वातावरण कृषि बीमाको माध्यमबाट मात्र हुन सक्दछ । कृषिमा भनिदै आएको व्यवसायीकरण यसको माध्यमबाट सरल हुन्छ । किसानहरुले भोग्दै आइरहेको समस्यालाई सम्बोधन गर्न र कृषिमा लगानीको वातावरण सुरक्षित गर्नमा पनि यसले पक्कै टेवा प¥याउनेछ ।

(लेखक जिल्ला कृषि विकास कार्यालय, ललितपुरका अधिकृत हुनुहुन्छ )